Onder het ijs: de poolkabeljauw in een snel veranderende oceaan

In de poolgebieden zijn er grote verschillen tussen zomer en winter. Temperatuur, zee-ijsbedekking, zoutgehalte, voedsel: alles schommelt flink. “Veel soorten zijn sterk aangepast aan deze schommelingen”, stelt Schaafsma. “Maar juist daarom zijn ze kwetsbaar als het zee-ijs verdwijnt onder invloed van klimaatverandering. Wat gebeurt er met het ecosysteem en de voedselketen als het ijs weg is?”

Precies dat onderzoeken Schaafsma en haar collega’s in verschillende onderzoeksprojecten. Daarin wordt vaak samen opgetrokken met Duitse partners van het Alfred Wegener Instituut. “We gaan vaak mee op hun schip, de Polarstern. Recente projecten richten zich op vis in de Arctische Oceaan buiten het continentaal plat, dus in diep water.”

In het Arctische ecosysteem is de poolkabeljauw een hoeksteen van het voedselweb. Schaafsma: “Veel dieren zijn ervan afhankelijk. We weten dat ze dicht bij de kust paaien en dat de jonge vissen zich graag onder het zee-ijs ophouden. Een deel van de jonge vissen drijft met het ijs de centrale oceaan op. Een ander deel blijft op het continentaal plat. Deze dieren verplaatsen zich naar de bodem als ze ouder worden.”

Hoe het ervoor staat met de poolkabeljauw, is nog vooral een mysterie. Reden: onderzoek onder het ijs is moeilijk. “We gebruiken veel hydro-akoestiek, maar die methode mist vaak de bovenste waterlaag. Echo-sounders hangen onder de kiel van het schip op zo’n tien meter diep en pikken de vissen aan de oppervlakte niet op. Bovendien zien we met de echosounder wel signalen van zwemmende vis, maar weten we niet zeker om welke vissoort het gaat.”

De onderzoekers gebruiken daarom het SUIT-net, een innovatief visnet waarmee vlak onder het ijs gevist kan worden (zie kader). Hoewel daarmee best wat kabeljauw kon worden gevangen, is ook deze methode volgens Schaafsma niet ideaal, omdat het net eigenlijk is ontworpen voor kleinere vissen en zoöplankton. Tijdens de MOSAiC-expeditie, toen de Polarstern zich een jaar drijvend in het ijs bevond, hebben de Wageningse onderzoekers daarom ook geëxperimenteerd met onder-ijsfuiken en lijnvissen (longlines). Samen met het SUIT-net leverden de methoden voor verdere analyse vissamples op uit de ‘blinde bovenlaag’ onder het ijs.

Het SUIT-net (Surface and Under-Ice Trawl) is een sleepnet dat speciaal is ontwikkeld voor de bovenste meters water direct onder het zee-ijs. Hydro-akoestiek ‘ziet’ die ondiepe laag niet, terwijl ijsalgen, plankton en veel vissen, waaronder de jonge poolkabeljauw, zich juist daar bevinden. Een breed, drijvend frame glijdt langs de onderkant van een ijsschots en in het net hangen meetinstrumenten die onder meer temperatuur, zoutgehalte en licht meten. Het SUIT-net wordt ingezet voor onderzoek in het Noordpoolgebied en Antarctica.

Klimaatverandering levert verliezers en winnaars op: soorten die gedijen bij koude omstandigheden, krijgen het naar verwachting steeds zwaarder. Behoort de poolkabeljauw daartoe? Volgens Schaafsma is dat aannemelijk: “De eieren van de poolkabeljauw ontwikkelen slecht boven 2 graden Celsius; ze hebben kou nodig. Verder weten we dat jonge kabeljauw in de centrale Arctische Oceaan zich graag voedt met voedsel dicht onder het ijs. Maar ze hebben best een breed voedingspatroon en eten wat het makkelijkst te pakken is. Dus wellicht passen ze zich aan als het voedselweb verandert.”

Verdwijnend ijs betekent meer licht en warmte onder water, en daarmee waarschijnlijk ook concurrentie van soorten die noordwaarts oprukken. Een noordwaartse uitbreiding van leefgebied werd al vastgesteld voor verschillende soorten, zoals lodde, schelvis en Atlantische kabeljauw. “De poolkabeljauw verliest daardoor zijn voordeel. We onderzoeken wat dat betekent voor vogels en zeezoogdieren die de poolkabeljauw eten.” 

Inzicht in het veranderende ecosysteem is ook belangrijk omdat er met het wegsmeltende ijs kansen ontstaan voor commerciële visserij, de winning van grondstoffen en andere menselijke activiteiten. “Als je daar iets wilt, heb je kennis van het veranderende ecosysteem nodig om het vervolgens verantwoord te beheren. Precies daarom spraken landen in de Central Arctic Ocean Fisheries Agreement af om eerst onderzoek te doen en geen commerciële visserij te beginnen voordat er genoeg kennis is verzameld.”

“Het gaat om een ecosysteem met een grote intrinsieke waarde”, besluit ze. “Als marien bioloog vind ik dat we daar zorgvuldig mee moeten omgaan.”

• Alfred Wegener Institut
• NWO
• Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur
• Europese Commissie